Đức Trần Quốc Tảng Sơ Lược Về Hưng Nhượng Vương
+ Ngày 03/2: Tiệc Hưng Nhượng Đại Vương
( Tướng Quân Trần Quốc Tảng) - Đền Cửa Ông-Quảng Ninh;
Hưng Nhượng vương Trần Quốc Tảng (chữ Hán: 興讓王陳國顙, 1252 – 1313) một tông thất hoàng gia, tướng lĩnh quân sự Đại Việt thời Trần. Ông là con trai thứ ba của Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn và Thiên Thành công chúa. Ông đã cùng cha chỉ huy quân dân đánh quân Nguyên xâm lược vào thời Trần Nhân Tông.
Sự nghiệp
Tháng 12 âm lịch năm Thiệu Bảo thứ 6 (1284) quân Nguyên Mông xâm lược Đại Việt lần thứ hai. Được tin đại quân do Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn chỉ huy thua các trận đánh quân Nguyên ở biên giới và rút về Vạn Kiếp, vua Trần Nhân Tông sai ông cùng Hưng Vũ vương Trần Quốc Nghiễn, Minh Hiến vương Trần Quốc Uất và Hưng Trí vương Trần Quốc Hiện đốc suất 20 vạn quân các xứ Bàng Hà, Na Sầm, Trà Hương, Yên Sinh, Long Nhãn đến hội ở Vạn Kiếp, theo quyền điều khiển của Hưng Đạo vương để chống quân Nguyên. Năm 1289, sau 2 lần đánh bại quân Nguyên, thượng hoàng Trần Thánh Tông, vua Trần Nhân Tông xét công phạt tội, gia phong Hưng Đạo vương làm Đại vương, Hưng Nhượng vương làm Tiết độ sứ.
Tuy nhiên, ông cũng là người từng đưa ra ý kiến với cha đẻ là nên cướp ngôi vua của nhà Trần khi đất nước lâm nguy, chính vì thế ông bị cha đẻ rút gươm định giết, may nhờ có Hưng Vũ vương Trần Quốc Nghiễn biết và vội chạy tới khóc lóc xin chịu tội thay, bấy giờ Trần Quốc Tuấn mới tha.
Năm 1297, vua Trần Anh Tông cử ông đem quân đi đánh sách Sầm Tử. Thời Trần Anh Tông, Hưng Nhượng vương rất ghét Nhập nội hành khiển thượng thư tả bộc xạ Trần Khắc Chung, mỗi khi thấy Khắc Chung thì mắng phủ đầu: “Thằng này là điềm chẳng lành đối với nhà nước. Họ tên nó là Trần Khắc Chung thì nhà Trần rồi mất về nó chăng?”. Khắc Chung thường sợ hãi né tránh.
Ông mất tháng 3 âm lịch, năm Hưng Long thứ 21 (1313). Năm 1314, ông được truy tặng Thái úy.
Trấn giữ Hải Ninh-An Bang
Các quyển chính sử như Đại Việt Sử ký Toàn thư hay Khâm định Việt sử Thông giám Cương mục không ghi chép nhiều về hành trạng của ông cho nên không thể biết chắc chắn ông có từng sống và chỉ huy quân đội tại khu vực ngày nay thuộc tỉnh Quảng Ninh hay không.
Việc ông từng trấn giữ khu vực này chỉ được chép trong một số sách như Trần triều hiển thánh Chính kinh tập biên do đền Ngọc Sơn Hà Nội khắc in năm 1900, hiện lưu trữ với ký hiệu A.2382 tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm Hà Nội. Trong đó viết rằng: “Quốc Tuấn công cho rằng, con trai tính ưa cương dũng ấy (tức Trần Quốc Tảng), không theo đúng đạo làm con, bèn nổi giận lôi đình, đày ra cửa bể Suất ti tuần thuộc phủ Hải Ninh, lộ An Bang”. Việc này có lẽ bắt nguồn từ Hoàng Việt văn tuyển của Bùi Huy Bích (1744-1818), trong đó tác giả cho rằng Hưng Ninh vương là Trần Quốc Tảng, trong khi An Nam chí lược của Lê Tắc soạn năm 1335 viết rất rõ rằng Hưng Ninh vương Trần Tung là anh họ của Thế tử (chỉ Trần Thánh Tông) và Thế tử mất năm 1290. (Nguyên tác: Qua tháng 2, Thế tử khiến anh họ là Hưng Ninh vương Trần Tung nhiều lần tới xin đầu hàng, có ý làm cho quân ta mệt mỏi rồi ban đêm cho quân cảm tử tới quấy rối các đồn và Năm Canh Dần hiệu Chí Nguyên (1290) Thế tử mất, con là Trần Nhật Tôn kế lập.).
Xét theo phả hệ nhà Trần thì Trần Quốc Tảng chỉ ngang vai và là anh họ của Trần Nhân Tông, phải gọi Trần Thánh Tông bằng chú xưng cháu nên Hưng Ninh vương không thể là Trần Quốc Tảng.
Điển tích
Điển tích chép: “Lúc sắp mất, cầm tay Quốc Tuấn trối trăng lại rằng: “Con không vì cha mà lấy được thiên hạ, thì cha dầu chết cũng không nhắm mắt được!”. Trong bụng Quốc Tuấn vẫn không cho câu nói ấy là đúng. Khi quân Nguyên sang xâm lấn, một mình nắm hết quyền bính trong nước trong quân, có lần Quốc Tuấn đem câu trối trăng của cha hỏi hai người gia nô là Dã Tượng và Yết Kiêu. Hai người can ngăn, nói: “Nếu thi hành kế ấy, dầu có giàu sang được một lúc, mà tiếng xấu để mãi đến ngàn đời. Đại vương bây giờ chả phải đã giàu sang rồi ư? Chúng tôi tình nguyện chết già làm người nô bộc, chứ không muốn làm sự bất trung bất hiếu để cầu may mà được một chức quan, chúng tôi mong học được như người mổ dê tên là Duyệt ở thời Xuân Thu ngày trước”. Quốc Tuấn nghe hai người gia nô nói, vừa cảm động ứa nước mắt vừa khen ngợi.
Có lần Quốc Tuấn giả vờ hỏi dò ý con là Hưng Vũ vương Quốc Nghiễn rằng: “Cổ nhân giàu có cả thiên hạ, để truyền cho con cháu về sau, việc ấy con nghĩ thế nào?”. Quốc Nghiễn thưa rằng: “Việc ấy đối với người khác họ cũng không nên làm, huống chi là người cùng một họ”. Quốc Tuấn rất lấy làm phải; sau lại đem câu ấy hỏi con thứ là Hưng Nhượng vương Quốc Tảng, Quốc Tảng tiến thẳng đến, nói: “Tống Thái Tổ là một người làm ruộng, chỉ nhờ gặp thời vận mà lấy được thiên hạ”. Quốc Tuấn liền tuốt gươm ra kể tội rằng: “Những người bầy tôi phản loạn chính là do những đứa con bất hiếu mà ra”. Nói rồi có ý muốn giết đi. Quốc Nghiễn vội chạy ra kêu khóc xin nhận tội thay, mãi sau mới được Quốc Tuấn tha cho. Khi Quốc Tuấn sắp mất, bảo Quốc Nghiễn rằng: “Sau khi ta chết, đậy nắp áo quan đâu đấy xong rồi, sẽ cho Quốc Tảng vào viếng khóc”.
Trong cuốn “Trần triều hiển thánh Chính kinh tập biên“, in năm Thành Thái (1900) có chép như sau: “Quốc Tuấn công cho rằng, con trai tính ưa cương dũng ấy (tức Trần Quốc Tảng), không theo đúng đạo làm con, bèn nổi giận lôi đình, đày ra cửa bể Suất Ti Tuần thuộc phủ Hải Ninh, lộ An Bang”. Đây cũng không phải chính sử nhưng tạo ra một hướng để có thể đoán định rằng giữa cha con Quốc Tuấn – Quốc Tảng có thể những bất đồng và tranh cãi gay gắt đến mức khó làm việc chung. Chứ còn dựa vào điển tích nói rằng Quốc Tảng có ý xui cha làm Triệu Khuông Dẫn (tạo binh biến Trần Kiều để cướp ngôi nhà Hậu Chu) thì không thỏa đáng.
Năm 1313, Trần Quốc Tảng qua đời và được triều đình trung phong là thái úy. Đó là cái kết đẹp cho một danh tướng có công trong lịch sử chống Nguyên. Nhưng vì điển tích không đáng tin cậy trên mà sau này, hậu thế vẫn cứ nhớ đến chuyện ông mang tư tưởng phản nghịch.
Vinh danh
Ông được thờ tại một số nơi như Đền Cửa Ông (phường Cửa Ông, thành phố Cẩm Phả, Quảng Ninh), miếu thờ tại đình Tả, xã Trác Châu (nay là thôn Trác Châu, xã An Thượng, thành phố Hải Dương), Văn Miếu (hay còn gọi là Văn Chỉ Linh Khê) thuộc thôn Linh Khê, xã Thanh Quang, huyện Nam Sách, đình Phúc Xá A, xã Cẩm Phúc, huyện Cẩm Giàng.
Trần Quốc Tảng cũng được thờ ở di tích chùa Đẩu Long, phường Tân Thành, thành phố Ninh Bình, Ninh Bình tương truyền ông từng có thực ấp ở đây.
Tên ông được đặt cho nhiều đường phố tại các thành phố trên khắp Việt Nam như Hạ Long (từ đường Trần Hưng Đạo đến phố Vạn Xuân), Cẩm Phả (từ đường Lý Thường Kiệt đến đường Hoàng Quốc Việt), Móng Cái, Bắc Ninh, Nam Định, Long Xuyên
Hưng Nhượng đại vương Trần Quốc Tảng, 700 năm nhìn lại và vấn đề thờ phụng ông tại đền Cửa Ông, Cẩm Phả, Quảng Ninh
Trần Quốc Nghiễn, Trần Quốc Tảng… khi mất, chôn cất ở đâu… là một bí mật tuyệt đối của quốc gia. Không bao giờ để lại dấu vết lăng mộ, vì e quân giặc lại tràn sang, sẽ khai quật để trả thù. Do đó Lăng mộ Trần Quốc Tảng ở Cửa Ông là “mộ gió” có tính giả tưởng. Quốc Tảng không mất ở Cửa Ông cũng không mất ở Quảng Ninh, như tôi đã trình bày ở trên
Sau tết âm lịch, nhân dân các nơi tấp nập đi lễ đền Cửa Ông, đề hiểu thêm về Hưng Nhượng vương Trần Quốc Tảng và đền thờ ông tại Của Ông, Vanhaiphong.com xin đăng lại ý kiến của nhà thơ Trần Nhuận Minh tại Hội thảo 700 năm ngày mất Danh tướng Trần Quốc Tảng ( tháng 9 / 2013) để bạn đọc tham khảo.
Trước tiên, tôi phải thưa ngay rằng, Hưng Nhượng đại vương Trần Quốc Tảng là một anh hùng dân tộc, có công lớn trong cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông ở thời Trần. Ông là một vị tướng xuất sắc, đặc biệt là rất dũng cảm, cũng rất trung thực, đã dám nói thẳng điều mình nghĩ, dù điều đó có gây những hệ lụy cho ông. Tấm gương suốt đời tận tụy với sự nghiệp của dân của nước của ông, đáng để cho muôn đời sau học tập và ngưỡng mộ. Việc thờ phụng ông ở bất cứ đâu, đặc biệt là ở TP Cẩm Phả, Quảng Ninh là hợp đạo trời, hợp lòng người. Vì thế đã được nhân dân xa gần mến mộ tin tưởng rất thành kính. Và thờ phụng ông, cũng là niềm vinh dự cho tất cả chúng ta, cho vùng quê thân yêu của chúng ta. Nhưng cuộc đời ông có một đôi điều không bình thường, đã thế lại bị nhầm lẫn do các nhà khoa học hàng đầu của đất nước ta tạo ra, trong khoảng 200 năm nay, làm cho việc lí giải về ông gặp nhiều khó khăn, thậm chí có lúc rất sóng gió. Khá nhiều thông tin về ông rất khác nhau, thậm chí sai lạc, đã từng có trên nhiều sách báo, cũng là nỗi băn khoăn của nhiều người. Trong dịp kỉ niệm 700 năm mất của ông, chúng ta có thể làm rõ thêm, và tôi hi vọng về phần mình, có thể góp được một đôi điều vào đó chăng ? Một số ý kiến của tôi có thể còn phải kiểm chứng thêm, nhưng tôi tin là mình đã thực hiện với sự tận tâm và trung thực của một người con cháu trực hệ dòng họ Trần, vì nghĩ rằng các bậc tiền bối, văng vặc sáng về lòng trung nghĩa, chắc sẽ rất phiền lòng, nếu chúng ta nói không đúng về Người, trong đó có những điều tốt, điều hay mà các vị không có, cũng không muốn có. Có điều gì tôi giả trình chưa phải, rất mong được các vị lượng thứ và chỉ giáo cho. Sau đây là các ý kiến của tôi :
1 – Sự thực về cái bi kịch trong cuộc đời Trần Quốc Tảng là gì? Nhiều người băn khoăn sau khi đọc đoạn Trần Quốc Tuấn hỏi Trần Quốc Tảng trong ĐVSKTT: “Người xưa có được thiên hạ để truyền cho con cháu, mày nghĩ thế nào”? Quốc Tảng nói: “Tống Thái Tổ là một ông lão làm ruộng, mà thừa thì dấy vận được có thiên hạ”(với ý đồng tình cho cha cướp ngôi vua, theo “di chúc miệng” của ông nội – Trần Liễu – người đã “đảo chính quân sự” để giành ngôi vua cho mình mà không thành, chết “bất đắc chí” năm mới có 40 tuổi.) Quốc Tuấn rút gươm kể tội rằng: “Kẻ làm tôi phản loạn là ở đứa con bất hiếu”, ý muốn giết Quốc Tảng. Hưng Vũ vương (Nghiễn) nghe tin ấy, vội vàng chạy đến khóc xin lỗi hộ, Quốc Tuấn mới tha. Đến đây, Quốc Tuấn bảo Hưng Vũ vương rằng: “Sau khi ta chết, đậy nắp quan tài đã, rồi mới cho Quốc Tảng vào”(ĐVSKTT, tập II, Nxb KHXH, 1967, 1972, trang 81) do đó cho là Quốc Tảng bị đày xuống nơi bây giờ gọi là Cửa Ông. Thực ra, đây là một “màn kịch chính trị” rất tài giỏi, do chính Trần Quốc Tuấn “sáng tác” và “đạo diễn”, để giải tỏa một tình huống vô cùng khó khăn, nên trong ĐVSKTT mới ghi là ông giả vờ.
Với nội dung đó được truyền ra, vua Trần và cả triều đình, sẽ hiểu là ông hoàn toàn không có ý thực hiện di chúc của cha là giết vua để chiếm ngôi. Điều đó đã có tác dụng làm giảm bớt sự nghi ngờ của vua Trần và các quan trong triều đối với Trần Quốc Tuấn. Không phải không có lí do, mà sau Hội nghị Bình Than đến 1 năm, khi giặc Nguyên đã áp sát biên giới rồi, vua Trần mới giao chức Quốc công Tiết chế cho Trần Quốc Tuấn. Và sau đó vẫn thử Trần Quốc Tuấn để dò xem thực lòng là như thế nào. Sau khi Quốc Tuấn đã chủ động tự tắm lá thơm cho Quang Khải trên thuyền, mối bất hòa giữa hai dòng trưởng và thứ, mới được cải thiện một phần, chứ vẫn chưa hết sự ngờ vực. Bởi khi Quốc Tuấn đã là Tổng Tư lệnh quân đội, lãnh đạo toàn quân, tay cầm cờ tiết và hổ phù, thì việc cướp ngôi vua dễ như trở bàn tay. Nhưng ông quyết không làm việc đó. ĐVSKTT còn ghi nhiều chi tiết ứng xử khác của Trần Quốc Tuấn, để vua và các quan hiểu rõ lòng dạ sáng trong, tận trung với vua, với nước của ông, nhất là khi có giặc ngoại xâm.Đó là vì nghĩa lớn làm cho “vua tôi cùng lòng, anh em hòa mục, cả nước góp sức” để đánh giặc giữ nước, như chính lời ông đã nói trước lúc lâm chung tuyệt đối không vì các danh lợi cá nhân đặc biệt là không muốn làm vua dù nếu có cũng vẫn chính đáng.
Chính vì lẽ đó mà nhân dân đã phong thánh cho ông và lập đền thờ ông khi ông còn đang sống, và bỏ qua không phải là không có, những chuyện riêng không hay gì, trong đời tư của ông ví như ông cướp cô ruột của mình trong ngày cưới, để lấy làm vợ của mình Trong các vị anh hùng dân tộc bậc nhất của đất nước, như Ngô Quyền, Lê Lợi, Nguyễn Huệ… sự tôn vinh đặc biệt ấy nhân dân chỉ giành cho duy nhất một người là Trần Quốc Tuấn mà thôi.
Các sử gia phong kiến, cũng vì cái lẽ cao cả ấy mà giải thích nguyên nhân nổi loạn trên sông Cái của Trần Liễu, là vì bị em ruột (Trần Cảnh) cướp vợ theo mưu của Trần Thủ Độ. Đâu có phải cái đó. Trước khi chết, Trần Liễu gọi Trần Quốc Tuấn vào để di chúc về việc cướp ngôi vua. Dù Quốc Tuấn trong bụng nghĩ, không cho là phải, vẫn vâng lời để vuốt mắt cho cha đi. Rõ ràng, với Trần Liễu, đó là vấn đề sinh tử của cả một đời người, chứ không phải vì chuyện mất vợ. Người xưa quan niệm rằng: Cha mẹ là cái đầu, anh em là tay chân, vợ chỉ là cái áo, có thể thay bất cứ lúc nào, và mặc hay bỏ bao nhiêu cái áo cũng được. Hà cớ gì chỉ vì một người đàn bà mà đặt cả ba họ trước cái án chu di. Chưa kể còn bia miệng thế gian đến ngàn đời sau. Cũng bởi lí do đó, mà các vua Trần ba đời nối nhau, đều chọn con gái dòng Trần Liễu mà lấy, để làm Hoàng hậu và Thái hậu. Vua Thánh Tông lấy con gái Trần Liễu, vua Nhân Tông lấy đến hai con gái Trần Quốc Tuấn, vua Anh Tông lấy con gái Trần Quốc Tảng… ngoài chuyện trong họ lấy lẫn nhau, còn có “vấn đề chính trị” xen vào, để cởi các mối bất đồng, để dòng Trần Liễu, không cần làm vua thì đã đời đời làm bố vợ vua. Đến đời thứ 4 là Trần Quang Triều, con cả Trần Quốc Tảng, 14 tuổi đã được phong vương và chức Tư đồ (Tể tướng) rồi chết sớm, dòng Trần Liễu không còn thế lực nữa, đất nước cũng không lo đối mặt với giặc ngoại xâm, hôn nhân giữa 2 dòng chú bác này mới thôi hẳn. Cũng vì lí do đó, mà các con cháu dòng Trần Liễu, kể cả con nuôi, đều được phong vương, nếu là trai – đều được phong công chúa, nếu là gái. Nghĩa là hoàn toàn như một ông vua, chỉ có điều không ngồi trên ngai vàng mà thôi. Tôi nghĩ, đó cũng là một “giải pháp chính trị”, nhìn rất xa, trông rất rộng, của các vua Trần, nhắm tháo nỗi bất hoà trong nội bộ, để tập trung mọi sức lực và tài năng vào việc đánh giặc, giữ vững sự ổn định lâu dài cho đất nước.
Do đó, không có chuyện Trần Quốc Tảng bị “đày” xuống vùng gọi là Cửa Ông bây giờ. Lí Tử Tấn, bạn của Nguyễn Trãi ở thời Lê, viết về vùng An Bang (được cho là Cửa Ông ngày nay), là vùng chướng khí rất độc, chim bay qua còn tự rơi xuống mặt nước mà chết. Đây là đất để đày ải những tên tội đồ. “Chưa có một kẻ nào bị đày xuống đó mà còn sống để trở về”. Nếu Trần Quốc Tảng, một nhân vất rất lớn trong triều, từng bị đày xuống đây, Lí Tử Tấn không thể bỏ qua. Cũng không có chuyện đậy nắp quan tài Trần Quốc Tuấn, Trần Quốc Tảng mới được vào, như Trần Quốc Tuấn đã nói, vì cha con vẫn hội quân cùng đánh giặc Nguyên, như ĐVSKTT đã ghi, mà tôi đã dẫn ở trên.
2 – Có ý kiến cho rằng Trần Quốc Tảng hai lần được Hưng Đạo vương và vua Trần cử ra Cửa Suốt trấn giữ và có thời gian ở Cửa Suốt” theo tôi là không có cơ sở . Tôi biết, ý kiến này dựa vào Trần triều hiển thánh chính kinh tập biên (1900). Đây là sách thần tích của triều Nguyễn, chỉ có ý nghĩa tham khảo, lại được viết mà theo tôi là trong ảnh hưởng của sai lầm từ Lê Quí Đôn ( 1726 – 1784 ) và nhất là Bùi Huy Bích (1744 – 1818) ở thời Lê.
Thần tích không phải là lịch sử. Một ví dụ vừa diễn ra: vị Thái uý nhà Lí (mà tôi không tiện nêu tên) theo thần tích, ngọc phả, là người dâng kế dời đô cho vua Lí Thái Tổ, nên đã tổ chức kỉ niệm rất long trọng trong dịp 1000 năm Thăng Long – Hà Nội. Có nhà sử học nghi ngờ, và tra vào quốc sử là bộ Đại Việt sử kí toàn thư (ĐVSKTT) thì vị Thái uý này có mặt ở thời sau, khi Lí Thái Tổ đã băng hà. Vì vậy, sử dung thần tích, ngọc phả (hay câu đối) trong các vấn đề lịch sử, phải rất thận trọng.
Chúng ta đều biết, ngày 24/4/1884, nhà Nguyễn bán mỏ Cẩm Phả cho Pháp lấy 10 vạn đồng tiền Đông Dương và Trạm Hải quan này được thiết lập, mà ta biết ngày nay, rất có thể là từ 1884, để nhà Nguyễn thu thuế của Pháp. Tôi có một bản sao bản đồ “châu Tiên Yên”, do đồng chí Kiều Quốc Huy, bí thư huyện ủy Tiên Yên tặng. Bản đồ này được xác lập năm 1888, về sự diễn tiến của đất đai và hành chính năm 1886 – 1888, trong đó bao gồm toàn bộ vùng đất đai sông biển của thành phố Cẩm Phả hiện nay (từ Đèo Bụt trở về phía Đông…) là thuộc về châu Tiên Yên ở thời Nguyễn. Đặc biệt ở nơi được ghi là “xã Cẩm Phả” có cảng biển “Suốt cửa khẩu”, và cạnh đó là kí hiệu đền miếu với 4 chữ “Suốt hải thần từ”, ghi ở chỗ – nơi đặt đền Cửa Ông hiện nay. “Suốt” là chữ “Suất” ghi trệch đi theo cách phát âm quen thuộc, là “Suất ti tuần”, trạm thu thuế ở thời Nguyễn. Xin nhớ là tại Bản đồ Châu Tiên Yên, 1883, chưa có tên xã Cẩm Phả.
Trang chữ kèm theo dịch ra từ bia chữ Hán, ở miếu thờ Hoàng Cần, có một số chữ mờ quá không đọc được. Còn những chữ đọc được, được dịch in ra, nguyên văn như sau: “Miếu: Thờ thần Cửa Suốt. Tương truyền triều Trần, có bọn giặc răng trắng môi vàng, quấy nhiễu cướp bóc dân châu. Khi ấy có người xã Hải Lạng, họ Hoàng tên Cần, đem quân đi đánh dẹp. Người dùng gậy tre đánh tan quân giặc, đuổi đánh đến xã Vô Ngại, thì cắm ngược gậy tre xuống đất, nên từ đó đến nay, tre ở vùng này đều có đốt mọc ngược. Đền thờ ngài ở địa phận xã Cẩm Phả, tục gọi là miếu (… mất 3 hoặc 4 chữ không đọc được)… trước phong tặng Khâm sai Thái bảo Xuyên Quận công tôn thần. Sắc phong cũng trải qua (… mấy 3 chữ)… thất lạc. Đến vua bản triều, năm Thiệu Trị nguyên niên (1841), châu nha đã sưu tầm được (mất 3 chữ)… Phàm dân trong châu, cùng tàu thuyền người Nam, người Bắc qua lại, cùng là quan dân địa phương đã đem gạo tiền làm lễ cầu đảo đều được ứng nghiệm. Năm Tự Đức thứ 6 (1853) được phong tặng làm Bản cảnh thành hoàng linh phù chi thần” (những chữ in đứng, ngoài vài ba chữ mất không đọc được, là những chữ bị mờ, vừa đọc vừa suy đoán thêm – TNM). Như vậy là đến năm 1888, Đền (Miếu) Cửa Suốt, không thờ Trần Quốc Tảng. Và rõ ràng cũng đến năm 1888, nơi này chưa có tên là Cửa Ông. Vậy có tên Cửa Ông là phải từ sau năm 1888
Tên Cửa Ông nghĩa là gì? Đó là tên cửa biển có cá Voi chết, đã được ngư dân chôn cất đâu đó tại đây. Đó là một loài cá lớn được ngư dân ngưỡng mộ, thờ cúng, gọi là Ông: Ông Cá Voi. Trong quan niệm của ngư dân, cá Voi là biểu hiện của lòng nhân từ cao cả. Sách Gia Định thành thông chí, khắc in năm 1820, của Trịnh Hoài Đức (1765 – 1825), ở thời Nguyễn. Trịnh Hoài Đức từng là Thượng thư bộ Hộ thời Gia Long, Thượng thư bộ Lại thời Minh Mạng. Trong sách có đoạn, ông ghi như sau: “Thần là loại Cá Voi nhân từ… Khi người dân thả lưới đánh cá, thường gọi thần mà cầu đảo, thì thần giúp đuổi bày cá chạy vào lưới… Những khi thuyền gặp sóng gió nguy hiểm, thường thấy thần dìu đỡ mạn thuyền, bảo vệ cho ngư dân được bình yên. Hoặc thuyền bị chìm đắm, trong cơn sóng gió, thần cũng đưa người vào bờ, sự cứu giúp đó rất rõ”.
Cá Voi được gọi là Cá Ông, hoặc chỉ gọi một cái tên thôi là Ông, càng được tôn vinh là “thượng đẳng phúc thần”, được vua nhà Nguyễn sắc phong là “Thần”, được thờ cúng ở nhiều nơi trong cả nước, dọc theo bờ biển Việt Nam, là từ năm 1802, khi Gia Long lên ngôi vua. Miền Bắc thì gọi là Đông Hải đại vương, miền Trung và Nam Bộ thì gọi là Nam Hải đại vương, gắn liền với một huyền thoại do chính các sử gia triều Nguyễn ghi lại. Rằng: Trong một lần Nguyễn Ánh chạy trốn sự truy đuổi của thủy quân Tây Sơn, thuyền bị đắm. Người trong thuyền chết đuối nhiều. Riêng Nguyễn Ánh đã được Ông cứu giúp dìu vào bờ, nên sống sót, rồi chiến thắng Tây Sơn mà lập nên vương triều Nguyễn. Như vậy, Ông là ân nhân của cả vương triều Nguyễn.
Từ đó (sau năm 1802), nếu ngư dân ở các địa phương, thấy xác Ông trôi vào bờ thì phải rước vào đình miếu và tổ chức các nghi lễ chôn cất trọng thể. Cái chết của Ông phải được coi là đám tang chung của mỗi gia đình và của cả cộng đồng ngư dân ở vùng đó. Trường hợp xác Ông to quá, không khiêng đi chôn được, thì ngư dân đắp đất cao lên như gò đống để thành mồ và cử người trông nom hương khói chu tất. Sau vài ba năm, việc bốc hót cũng phải được tổ chức trọng thể, và xương cốt của Ông, gọi là “ngọc cốt” được tẩm trong rượu thơm rồi đưa vào đền miếu để thờ. Có thể xây thành lăng, hoặc xây mới các đền miếu để thờ cúng, gọi là lăng Ông, miếu Ông hoặc đền Ông. Nơi nào dân tình khó khăn, quan sở tại tấu trình, nhà nước sẽ cấp kinh phí để lo liệu việc xây cất, thờ cúng. Nếu ở cửa biển đó, có trạm cửa khẩu thì gọi là Cửa Ông.
Tôi nghĩ cái tên Cửa Ông, ở Cẩm Phả hiện nay, cũng hình thành trong bối cảnh chung đó. Và Ông ở đây là Ông Cá Voi, không phải Ông Trần Quốc Tảng. Và tên này hình thành ở Quảng Ninh, theo bản đồ hành chính mà tôi vừa nói trên là sau năm 1888.
3 – Có ý kiến cho rằng “Một vùng chiến lược từ Cửa Suốt (tức Cửa Ông) ra miền biên giới Đông Bắc, … Trần Hưng Đạo và vua Trần giao cho võ tướng tài danh Trần Quốc Tảng.” là không có căn cứ. Xin lại tìm căn cứ ở quốc sử. ĐVSKTT, tập II, đã dẫn, trang 58, dòng 11 – 12 từ trên xuống, ghi về việc này nguyên văn như sau: “Khi ấy thuỷ quân Nguyên đánh vào Vân Đồn. Hưng Đạo vương giao hết công việc biên thuỳ cho phó tướng Vân Đồn là Nhân Huệ vương Khánh Dư”. (TNM nhấn mạnh). Tôi hiểu, toàn bộ (tức là giao hết) công việc biên thuỳ, thì không chỉ có trên biển. Biên thuỳ Đông Bắc chủ yếu là trên bộ, hoặc một phần rất quan trọng là trên bộ. Chính vì căn cứ lịch sử không thể chối cãi này, cùng với đặc điểm chế độ phân quyền ở thời Trần, mà tôi đặt ra vấn đề “Dải đất Hồng Gai Cảm Phả hiện nay… do Nhân Huệ vương Trần Khánh Dư ở thời Trần quản lí, từ năm 1282 đến năm 1339, sau khi Trần Quốc Tảng đã mất được 26 năm.” Nghĩa là trong khoảng thời gian đó ( từ năm 1282 đến năm Trần Quốc Tảng mất, 1313) ở đây, không có sự hiện diện của Trần Quốc Tảng, với tư cách là vị đô tướng, đóng quân, cai quản. Vì nhà Trần theo chế độ phân quyền. Vùng đất đã giao cho vị Vương này, vị Vương khác không mang quân đến đóng giữ được, trừ việc nổi loạn, cướp đất để cát cứ. Vậy Trần Quốc Tảng ở đâu? Theo ĐVSKTT, sách đã dẫn, trang 51 thì Trần Quốc Tảng có vương phủ ở một trong các địa danh là “các xứ Bàng Hà, Na Sầm (sửa là Na Ngạn), Trà Hương, Yên Sinh, Long Nhãn ”, những nơi này đã huy động quân lính, “cộng 20 vạn quân, đến họp ở Vạn Kiếp, theo sự điều khiển của Hưng Đạo vương, để chống quân Nguyên” tức là một trong những nơi 4 anh em ông (“Hưng Vũ vương Nghiễn, Minh Hiến vương Uất, Hưng Nhượng vương Tảng, Hưng Trí vương Hiện”) hội quân đánh Nguyên, theo sự điều khiển của cha ông, hiện nay là các huyện thuộc tỉnh Hải Dương ( Nam Sách, Thanh Hà và Kim Thành, theo chú thích của ĐVSKTT) Bắc Ninh, Bắc Giang và xã Yên Sinh huyện Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh – vì nhà Trần theo chế độ phân quyền (căn cứ vào trang 49, tập II, ĐVSKTT).
Trần Quốc Tảng còn là anh ruột của 2 vợ của vua cha (Thượng hoàng Trần Nhân Tông), và là bộ vợ của vua con ( đương kim hoàng thượng Trần Anh Tông) và được phong đại vương khi còn tại vị, tôi nghĩ là ông ở Kinh thành Thăng Long.
Lại có ý kiến cho rằng, đương thời Trần Quốc Tảng “vẫn dành thời gian đến vùng Đông Bắc để thị sát tình hình” là không có căn cứ. ĐVSKTT ghi một số cuộc “thị sát tình hình” của ông, nhưng đều ở miền Trung (tôi không tiện thống kê ra đây) trong đó có lần, ông đến cả sách Sẩm Tớ, tên một làng rất nhỏ, như xóm của ta, ở tận biên giới Việt Lào, vậy thì nếu “thị sát biên giới Đông Bắc” liên quan tới chiến lược phòng thủ, chống kẻ thù trực tiếp lúc bấy giờ, ĐVSKTT không thể không ghi.
4 – Có ý kiến cho rằng Trần Quốc Tảng 2 lần được thưởng công, sau trận Bạch Đằng là sai. Theo ý kiến này thì Lần 1: “Chiến dịch Bạch Đằng kết thúc, Hưng Nhượng vương về triều báo công, được vua Trần khen thưởng và phong làm Suất Ti tuần An Bang, được cử ra Cửa Suốt tiếp tục trấn giữ”. Tôi nghĩ, chức vụ này quá nhỏ, như hiện nay là Trạm trưởng trạm Hải quan – theo Địa chí Quảng Ninh của Tỉnh uỷ và UBND tỉnh Quảng Ninh, xuất bản năm 2003, ghi về chức vụ này, tại tập III, trang 114 – ở Quảng Ninh thời đó có nhiều trạm Hải quan, nghĩa là có nhiều Trạm trưởng mà vị Trạm trưởng Cửa Suốt – Cửa Ông hiện nay – chỉ là một – chức vụ đó quá nhỏ so với công tích và danh tiếng của ông, vị anh hùng Bạch Đằng, tước vương, rồi Đại vương – có con trưởng làm Tể tướng (Tư đồ Trần Quang Triều), có 2 em gái ruột là Hoàng Thái hậu – vợ vua cha Trần Nhân Tông, có con gái ruột là hoàng hậu – vợ vua Trần Anh Tông. Còn lần 2, là “Trong kì bình công khen thưởng của vua Trần vào cuối năm 1288, Trần Quốc Tảng được phong Tiết độ sứ” Không có chuyện bình công khen thưởng Trần Quốc Tảng sau đại thắng Bạch Đằng những 2 lần và lần 2 “vào cuối năm 1288” cũng là sai. Thực ra chỉ có 1 lần. ĐVSKTT, sách đã dẫn, trang 62, chép: “Mùa hạ, tháng 4, định công dẹp giặc Nguyên. Tiến phong Hưng Đạo vương làm Đại vương, Hưng Vũ vương làm Khai Quốc công, Hưng Nhương vương là Tiết độ sứ”. Không ghi Tiết độ sứ ở đâu (như Trần Tung, Tiết độ sứ Thái Bình – theo Trần Nhân Tông trong Tuệ Trung thượng sĩ ngữ lục) Và dòng trên, ghi thời gian phong thưởng là “Kỉ Sửu, Trùng Hưng năm thứ 5 (1289)”. Như vậy là hơn 1 năm sau, tháng 4 năm Kỉ sửu, 1289, Trần Quốc Tảng mới được phong, chứ không phải phong ngay sau chiến thắng, tháng 3 năm Mậu Tí, 1288 và chỉ phong 1 lần vào năm 1289.
5 – Vậy chiến công của Trần Quốc Tảng trong cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông là như thế nào ? Trước hết, ông không cầm quân đánh trận ở Đông Triều như có tài liệu đã ghi “Khi cánh quân của Trình Bằng Phi đến Đông Triều, thì bị quân Trần Quốc Tảng chặn đánh quyết liệt buộc phải quay lui về Vạn Kiếp” ý kiến đó là sai. ĐVSKTT không ghi điều đó. Còn mô tả rất kĩ lưỡng trận đánh Trình Bằng Phi và Ta Tru ở Đông Triều là sách Cuộc kháng chiến chống xâm lược Nguyên Mông thế kỉ XIII của Hà Văn Tấn và Phạm Thị Tâm, Nxb Khoa học xã hội, 1988. Hai tác giả, dẫn cả Nguyên sử, An Nam truyện – Bản kỉ (của chính tên tướng giặc thua trận này là Ta Tru) An Nam chí lược, (của sử gia giặc đi theo quân Nguyên là Lê Tắc), và đã để cả trang 290 và 291 thuật lại cụ thể. Trong đánh trận này, không có Trần Quốc Tảng, mà chỉ có một viên tướng nhà Trần là Hưng Ninh vương Trần Tung (trang 267). Đến đây, chúng ta mới thấy di hại sâu sắc từ sai lầm của Bồi tụng Bùi Huy Bích ở thời Lê, là nhầm lẫn Trần Tung ( bác ruột) với Trần Quốc Tảng ( cháu ruột) hoặc đồng nhất hai bác cháu ruột là một người. Sai lầm của Bùi Huy Bích còn dai dẳng cho đến nay. Cuốn sách Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam của Đinh Xuân Lâm và Trương Hữu Quýnh, Nxb Giáo Dục, 2005, trang 437, vẫn còn cho Trần Tung là Trần Quốc Tảng và ghi bài thơ xuất sắc của Trần Tung, bài Phóng cuồng ca, chép trong Tuệ Trung thượng sĩ ngữ lục – do chính vua Trần Nhân Tông biên soạn – là của Trần Quốc Tảng. Trần Quốc Tảng chưa từng bao giờ làm thơ.
6 – Trong những nhầm lẫn về Trần Quốc Tảng thì đây là nhầm lẫn lớn nhất khi cho rằng “xã Trắc Châu huyện Thanh Lâm nay là phường Cẩm Phú thị xã Cẩm Phả”. Đây là điểm khởi đầu để dẫn đến những nhận định và đánh giá khác nhau và thậm chí sai lầm về một đoạn đời có lẽ là quan trọng nhất của Trần Quốc Tảng liên quan đến di tích đền Cửa Ông. Xã Trắc Châu, huyện Thanh Lâm theo truyền thuyết ghi trong Trần triều hiển thánh ( 1900) thì là nơi Trần Quốc Tảng lập đồn trú, rồi dẫn quân đánh thẳng xuống sông Bạch Đằng. Trước hết, từ xưa đến nay, phường Cẩm Phú, Cẩm Phả, chưa bao giờ là xã Trắc Châu huyện Thanh Lâm. Xin mở sách. Sách Tên làng xã Việt Nam thế kỉ XIX, (trở về trước), biên soạn năm 1810, hoàn thành năm 1819 (mà bản chữ Hán là Các tổng trấn xã danh bị lãm) Nxb Khoa học xã hội, 1981, của Viện Hán Nôm, quyển sách có lẽ là duy nhất ghi chép rất tỉ mỉ tên các làng xã Việt Nam, trang 30, thì rõ, huyện Thanh Lâm là phần đất phiá nam của huyện Nam Sách hiện nay, trong đó có xã Trắc Châu thuộc tổng Trắc Châu, trấn Hải Dương. Và tấm bản đồ tỉnh Hải Dương do người Pháp lập năm 1888, ghi rõ số 16 – làng “Chắc Châu” ( “Chúc Châu” ) – không ghi là Trắc hay Trúc – huyện Thanh Lâm ngay sát Bến Hàn, bờ Bắc sông Thái Bình.
Vậy Quảng Ninh thì sao? Trang 82 – 84 sách trên, phần Trấn An Quảng, được chú thích là, năm 1823 đổi là thành trấn Quảng Yên tức tỉnh Quảng Ninh ngày nay. An Quảng có 1 phủ là Hải Đông (Hải Đông đã tắt khói lang bay – thơ Lê Thánh Tông), 3 huyện, 3 châu, 8 tổng 32 làng xã vạn chài, có liệt kê từng tên một, trong đó, châu Vân Đồn chỉ có 2 xã, là xã Quan Lạn và xã Minh Châu. Không có tên mảnh đất sau này là Cẩm Phả. Nếu ta biết cách đây khoảng 100 năm, người từ Lán Đạo ra núi Bài Thơ ở trung tâm TP Hạ Long bây giờ, còn phải đi bằng thuyền và cách đây khoảng 20 năm, vùng đô thị Vựng Đâng, Cọc 3, Cọc 5, Hùng Thắng TP Hạ Long hiện nay, vùng đô thị và dân cư Cọc Sáu, Cẩm Phả ngày nay, vân vân… còn là bãi sú vẹt và vùng biển nông, thì tôi có cơ sở cho rằng, cách đây khoảng 730 năm vùng Cẩm Phả – Hòn Gai ngày nay, còn là vùng biển đảo vô cùng hoang vu. (Xin lưu ý: đến tháng 10 năm 1913, nghĩa là khá gần đây – bia đá của 10 chủ thuyền ghi ở rẻo đất có đền Trần Quốc Nghiễn – nay là phường Bến Đoan, trung tâm TP Hạ Long hiện nay, là: “vùng trời đất hoang vu” cơ mà). Đã là vùng trời đất hoang vu không có người ở, thì 700 năm trước lấy đâu ra quân, lập đồn trú. Lại nhớ, năm 1883, khi người Pháp đặt chân lên mỏ than Hòn Gai bây giờ, còn thấy đây là những hòn đảo hoang, mọc đầy cây gai, nên đặt tên luôn là Hòn Gai, vì tiếng Pháp không có chữ i (ngắn ), nên viết là y (dài), vì thế, có thời kì ta thường gọi là Hòn Gay. Cho nên, nói Trần Quốc Tảng “đóng đại bản doanh” ở đây, là không có cơ sở. Hơn nữa trận Bạch Đằng, 1288, ta đánh xuôi theo nước chảy, không có chuyện đánh ngược nước ở bên ngoài hàng cọc, tức là từ cửa biển đánh vào. Sách Trần triều hiển thánh (1900) đã dẫn, ghi rõ: Trần Quốc Tảng “lập đồn ở xã Trắc Châu huyện Thanh Lâm, trải qua 3 ngày đêm, đánh thẳng vào trại giặc ở sông Bạch Đằng, chỉ một khắc là thắng”. “Xã Trắc Châu, huyện Thanh Lâm”, thuộc huyện Nam Sách, nay là TP Hải Dương, tỉnh Hải Dương.
Tất nhiên, đây chỉ là truyền thuyết. Kinh nghiệm dạy ta rằng: không được nhầm lẫn truyền thuyết với lịch sử, và luôn nhớ truyền thuyết cũng không phải là lịch sử. Nhưng dẫu sao điều đó cũng cho ta một gợi ý: về sự có thể tham gia vào trận đánh Bạch Đằng năm 1288 của Trần Quốc Tảng, khi ông dẫn quân thủy, từ căn cứ ở khu Vườn Vải, làng Trắc Châu huyện Thanh Lâm – nằm ở vùng ven bờ bắc bến đò Hàn hiện nay, nay thuộc TP Hải Dương – vùng đất rộng và tương đối khuất so với vùng sông nước Lục Đầu giang – ngược một đoạn sông Thái Bình, khoảng 18 km, rồi xuôi theo dòng Kinh Thầy về Đá Bạc mà vào trận Bạch Đằng… Xét về địa thế chiến lược và cách bố phòng lực lượng đồn trú trong cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông lần thứ hai, thứ ba ở thời Trần, cùng những căn cứ ghi trong ĐVSKTT, về những nơi Trần Quốc Tảng và các anh em của ông hội 20 vạn quân cùng cha đánh quân Nguyên, trong đó có Bàng Hà nay là huyện Thanh Hà, liền đấy, Trà Hương nay là huyện Kim Thành, sát đấy, cách nhau khoảng từ 3 đến 10 km thì việc luyện quân của ông ở Vườn Vải, thôn Trắc Châu, huyện Thanh Lâm, tức huyện Nam Sách – 3 huyện liền kề nhau đều thuộc tỉnh Hải Dương – là có thể tin được.
Trận thắng Bạch Đằng vô cùng vĩ đại, kết thúc 3 lần đại thắng giặc Nguyên, đã làm mờ nhiều trận thắng vĩ đại khác của nhà Trần, có thể còn lớn hơn. 139 năm sau (1288 – 1427) trong Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi soạn cho Lê Lợi để đại cáo thiên hạ, sau chiến thắng giặc Minh, đã xếp chiến thắng Bạch Đằng đứng sau chiến thắng Hàm Tử: “Cửa Hàm Tử chém tươi Toa Đô / Sông Bạch Đằng bắt sống Ô Mã”… Vì đạo quân mạnh nhất của giặc Nguyên (Mông Cổ) là kị binh, chứ không phải thủy binh, do Trấn Nam vương – Thái tử nhà Nguyên là Thoát Hoan cầm đầu, với các đại tướng là tả hữu thừa tướng, các nguyên soái, đại nguyên soái và tham chính… Cả ba lần xâm lăng nước ta, nhất là lần 2 và lần 3, đạo quân mạnh nhất này của chúng, đều đánh theo đường bộ từ Lạng Sơn vào thẳng Vạn Kiếp, nơi đóng đại bản doanh của Quốc công Tiết chế (Tổng tư lệnh quân đội nhà Trần), để bảo vệ kinh thành Thăng Long. Các con Trần Hưng Đạo, trong đó có Trần Quốc Nghiễn, Trần Quốc Tảng và các đại tướng tài ba khác như Trần Quang Khải (sử gia giặc ghi là Thái soái), Trần Nhật Duật, Phạm Ngũ Lão… đều đánh kị binh giặc ở tuyến đường bộ số 1 rất hiểm yếu này. Đại Việt sử kí toàn thư sách đã dẫn, ghi: “Trần Quốc Nghiễn đánh giặc từ Vạn Kiếp, đuổi giặc qua Lạng Sơn đến châu Tư Minh của tỉnh Quảng Tây”, tức là đánh đuổi đại chủ tướng Tổng tư lệnh quân đội giặc Thoát Hoan và Lý Hằng, là một minh chứng rất rõ rệt, về việc Trần Quốc Nghiễn, cũng như Trần Quốc Tảng không đóng quân đánh giặc ở vùng đất thuộc sự cai quản của Trần Khánh Dư là vùng Hồng Gai – Cẩm Phả hiện nay.
7 – Vậy đền thờ Trần Quốc Tảng ở Cửa Ông có từ bao giờ? Theo sách Đại Nam nhất thống chí, sách địa chí, biên soạn từ năm 1875, hoàn thành năm 1883, thời Nguyễn, tập 4, ngay chương đầu là Tỉnh Quảng Yên, thống kê và lược thuật khá đầy đủ : ngang dọc dài rộng bao nhiêu, hình thế đất đai phong thuỷ, khí hậu, hộ khẩu, phong tục ma chay cưới xin, thành quách, sông suối, đường xá, đền chùa, miếu mạo, nhà trạm, chợ búa, cầu cống, trường học, đò cầu, đê đập, nông thổ sản, động thực vật, kể cả các món ăn đặc sản như tôm cua ốc ếch, các sản phẩm từng vùng như thuốc lào, thuốc phiện, mắm cáy, mắm tép, mắm rươi,… Ghi hàng ngàn tư liệu như thế mà trong chương về Tỉnh Quảng Yên, mục Đền chùa miếu mạo, ở vùng Cẩm Phả ngày nay, trong đó có Cửa Ông, không ghi nơi nào thờ Trần Quốc Tảng cả, chỉ có 1 miếu là Miếu Hoàng Tiết chế, (Tập 4, Nxb Khoa học xã hội, 1971, trang 45), trong đó chỉ thờ có 1 người là Hoàng Cần, theo truyền thuyết là người xã Hải Lãng, thuộc Tiên Yên, ở thời Trần. Như vậy, ít nhất đến năm 1883, ở Cẩm Phả Cửa Ông không có nơi nào thờ Trần Quốc Tảng. Nếu có, sách thống kê vô vàn tư liệu chi tiết ở tỉnh Quảng Yên, thì việc thờ một vị Đại vương lừng lẫy chiến công, lại là bố vợ vua, sách Địa chí, với chức năng tư liệu, không thể không ghi. Đây là sách công cụ cấp nhà nước, không đáng tin cậy sao?
Sách Ngữ văn địa phương Quảng Ninh, Nxb Giáo dục Việt Nam, in 12/2009, tập I, dạy chính thức trong nhà trường, trang 26, ghi nguyên văn: “… trước khi thờ Trần Quốc Tảng, đền Cửa Ông là miếu thờ Hoàng Cần, người địa phương…” Ghi thế là rất chính xác. Theo tôi biết, đền này mới đưa Trần Quốc Tảng vào thờ, khoảng năm 1910, tức là khoảng 100 năm nay, không có ở thời Trần, thời Lê, hay đầu thời Nguyễn. Còn đền Bến Đoan, phường Hồng Gai TP Hạ Long, thờ Trần Quốc Nghiễn, đích xác là bắt đầu từ tháng 10 năm Quí Sửu ( 1913) và đền Long Tiên trung tâm TP Hạ Long, thờ Trần Hưng Đạo, đích xác mới là từ năm Quí Mùi, 1943.
Riêng về Trần Quốc Tảng, ở huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương có đến 2 đền thờ ông, đó là Văn chỉ Linh Khê gần bến Bình Than, và xã Trắc Châu, được cho là nơi ông đóng quân và theo truyền thuyết là mất ở đó, nhưng tôi không nói vấn đề này ở đây.
8 – Về cái chết của Trần Quốc Tảng, năm 1913, theo sách Truyện cổ Nam Sách, Nxb Văn hoá dân tộc, 2000, trang 52 -53, Nguyễn Hữu Phách và Nguyễn Văn Đức, thuật lại theo Lê Mậu Cường, thì Trần Quốc Tảng: “Xưa ta luyện quân ở đây, giờ ta lại về đây, để chút kỉ vật lưu lại”. Chút kỉ vật đó là cái phiến đá và cái mũ đá, “đo phiến đá thấy dài 6 thước 4 tấc, rộng 2 thước 3 tấc”. Theo truyện cổ nói trên, thì cái phiến đá và cái mũ đá do Trần Quốc Tảng lưu lại, hiện còn trong cái giếng tại làng Trắc Châu, huyện Thanh Lâm. Chính vì thế, nhân dân đã lập đến thờ ông tại đây. Tuổi thơ tôi đã nhiều lần qua lại đền thờ này, đền ở chân đê sông Thái Bình, cạnh Đò Hàn, ở chỗ ngã ba đường nhựa từ Ngã Ba Hàng, quốc lộ 5, đến Đò Hàn, rồi đổ thẳng xuống huyện lị Nam Sách. Từ căn cứ đó, tôi nêu một giả thuyết: Rất có thể, năm 1313, trong lúc tuổi già, nhớ lại những ngày oanh liệt cũ, từ Kinh thành Thăng Long, Trần Quốc Tảng về thăm lại nơi đóng quân cũ và do một tình huống nào đó, ông đã mất ở đây chăng? Sách Đền Miếu Việt Nam và nhiều sách thần tích khác, đều nói ông “hoá” trên phiến đá đó, tức là chết ở nơi có phiến đá đó. Cũng như Trần Quốc Tuấn, các vị tướng dũng mãnh, như Trần Khánh Dư, Trần Quốc Nghiễn, Trần Quốc Tảng… khi mất, chôn cất ở đâu… là một bí mật tuyệt đối của quốc gia. Không bao giờ để lại dấu vết lăng mộ, vì e quân giặc lại tràn sang, sẽ khai quật để trả thù. Do đó Lăng mộ Trần Quốc Tảng ở Cửa Ông là “mộ gió” có tính giả tưởng. Quốc Tảng không mất ở Cửa Ông cũng không mất ở Quảng Ninh, như tôi đã trình bày ở trên.
