THẦN TÍCH VỀ CÔ BƠ BÔNG
Cô Bơ Bông (Hay còn gọi là Cô Bơ Cô Ba Thoải Cung Cô Bơ Hàn Sơn Cô Ba Hàn Sơn Cô Bơ Thác Hàn) được thờ tại Đền Ba Bông tại xã Hàn Sơn Huyện Hà Trung
Tỉnh Thanh Hóa thuộc khu du lịch tâm linh Hàn Sơn.
Lại có bài thơ tóm lược về vị nữ nhân thần trong Tứ phủ Thánh Cô như sau:
CÔ BA THOẢI PHỦ
Cô Ba Thoải vốn dòng thuỷ phủ
Danh “Thoải Cung Công Chúa” tương đồng
Vào thời Thái Tổ trung hưng
Giúp vua Lê Lợi thoát vòng hiểm nguy
Đầu khởi nghĩa binh suy lực yếu
Chốn núi rừng dấy hiệu xưng vương
Giặc Minh bạo ngược khó lường
Giết người cướp của đau thương chất đầy
Thế giặc mạnh nào hay kể siết
Giặc tập trung đuổi riết vua mình
Thác Hàn nữ thánh hiển linh
Trồng ngô tỉa nhánh một mình cứu vua
Ấy là lúc vào mùa thu hoạch
Dấu áo bào giả cách nông dân
Kế hay giặc phải bần thần
Chính nàng tiên nữ giáng trần: “Cô Bơ”
Cô bí mật chèo đò ngày tháng
Vận chuyển người chẳng quản hiểm nguy
Tải lương giúp sức khó gì
Góp công to lớn thịnh suy nước nhà
Chuyện Cô Ba mặn mà trinh tiết
“Thượng đẳng thần” lẫm liệt kiên trung
Ba Bông đền dựng Hà Trung
Nhớ người tiên nữ ngự vùng xứ Thanh
Luật Hồng Đức thịnh hành thời ấy
Sùng Quốc Công (1) chấn ải Thác Hàn
Rừng thiêng nước độc bất an
Giặc dã lan tràn đạo tặc triền miên
Cô Ba Thoải dáng tiên báo mộng
Rẽ nước lên kiệu võng nói rằng:
“Nhị Sơn hạ thuỷ lùi quân
Lên núi Thạch Bàn... Mẫu Thoải ứng linh”
Lê Thọ Vực lạy trình Mẫu Thoải
Xuôi quân về thác cái Hàn Sơn
Bày binh bố trận rửa hờn
Chặn dòng lấp đá đợi con thuỷ triều
Bọn giặc dã hồn siêu phách lạc
Vỡ chiến thuyền tan tác chim muông
Vấp vô bãi đá quay cuồng
Chiến công nổi tiếng muôn phương nức lòng
Ngã ba sông Cô Bơ cứu độ
Giúp thuyền bè bến đỗ buông neo
Cô luôn giúp đỡ kẻ nghèo
Ngư dân giữ vững mái chèo nhờ Cô
Cô Bơ Thoải dùng đồ màu trắng
Dải lưng hồng phẳng lặng cõi tiên
Đồng tân, đồng cựu khắp miền
Cô về ngự lãm vấn yên má hồng
Cô Bơ Bông tiệc vào tháng sáu
Ngày mười hai hầu Mẫu... Cô về
Anh hùng ngự chốn miền quê
Non sông gấm vóc lời thề sắt son
(1) Sùng Quốc Công tức Thái uý Lê Thọ Vực là tướng tài thời vua Lê Thánh Tông trị vì
THẦN TÍCH VỀ CÔ BƠ BÔNG
1- Thần tích thứ nhất:
Có tài liệu cho rằng: Cô Ba Thoải Cung vốn là con Vua Thủy Tề được phong là Thoải Cung Công Chúa.Sau này Cô được giáng sinh vào thời Lê Trung Hưng
Trong cuộc kháng chiến chống quân Minh có công giúp vua Lê Lợi trong những những ngày đầu khởi nghĩa.Sau này sau khi cô hóa cô còn linh ứng giúp vua lê trong cuộc diệt Mạc phù Lê.
Trong dân gian vẫn còn lưu truyền lại câu chuyện sau: Vào những năm đầu khởi nghĩa, quân ta (ý nói nghĩa quân do vua Lê Lợi chỉ huy) vẫn còn yếu về lực lượng, thường xuyên bị địch truy đuổi một lần Lê Lợi bị địch đuổi đến ngã ba sông Thác Hàn ở Hà Trung thì gặp Cô Bơ đang tỉa ngô liền xin cô giúp đỡ cô bảo người lấy quần áo nông dân mặc vào còn áo bào thì đem vùi xuống dưới ruộng ngô rồi cùng cô xuống ruộng giả như đang tỉa ngô.Vừa lúc đó thì quân giặc kéo đến chúng hỏi cô có thấy ai chạy qua đó không thì cô bảo rằng chỉ có cô và anh trai (do Lê Lợi đóng giả) đang tỉa ngô thấy vậy quân giặc bỏ đi.Lê Lợi rất biết ơn cô hẹn ngày sau đại thắng khải hoàn sẽ rước cô về Triều Đình phong công và phong cô làm phi tử. Sau đó cô cũng không quản gian nguy bí mật chèo thuyền trên ngã ba sông chở quân sĩ qua sông có khi là chở cả quân nhu quân lương.Có thể nói trong kháng chiến chống Minh thì công lao của cô là không nhỏ
Đến ngày khúc hát khải hoàn cất lên thì vua Lê mới nhớ đến người thiếu nữ năm xưa ở đất Hà Trung liền sai quân đến đón nhưng đến nơi thì cô đã thác tự bao giờ còn nghe các bô lão kể lại là ngày qua ngày cô đã một lòng đợi chờ không chịu kết duyên cùng ai cho đến khi thác hóa vẫn một lòng kiên trinh.
Người ta cho rằng Cô Bơ được lệnh Vua Cha giáng trần để giúp vua đến chí kì mãn hạn thì có xe loan lên đón rước cô về Thủy Cung.Sau đó cô hiển linh giúp dân chúng ở vùng ngã ba sông, độ cho thuyền bè qua lại được thuận buồm xuôi gió vậy nên cô còn có danh hiệu là Cô Bơ Bông (do tích cô giáng ở ngã ba sông) hay Cô Bơ Thác Hàn (theo tên gọi ở nơi quê nhà). Ai hữu sự đến kêu van cửa cô đều được như ý nên danh tiếng cô vang lừng khắp nơi nơi Cô Bơ luôn giá ngự về đồng, già trẻ, từ đồng tân đến đồng cựu, hầu như ai cũng hầu về Cô Bơ Bông.
Khi cô giáng vào ai, dù già hay trẻ thì sắc mặt đều trở nên hồng hào tươi tốt, đẹp đẽ lạ thường. Khi cô ngự đồng, cô thường mặc áo trắng, đầu đội khăn đóng (khăn vành dây) có thắt lét trắng (có khi dùng thắt dải lưng hồng) rồi cô cầm đôi mái chèo, bẻ lái dạo chơi khắp nơi. Lúc chèo thuyền có khi có còn khoác thêm chiếc áo choàng trắng, trên khăn có cài ba nén hương, bên hông có dắt tiền đò rồi khi chèo thuyền xong cô lại cầm dải lụa để đi đo gió đo nước đo mây.
Lúc cô an tọa người ta thường xin cô thuốc để trị bệnh vậy nên Cô Bơ ngự về thường hay làm phép “thần phù” để ban thuốc chữa bệnh. Vì theo quan niệm nguyên xưa Cô Bơ Bông hầu cận Mẫu Thoải, lại theo sự tích nơi quê nhà cô là ở đất Hà Trung, Thanh Hóa, ngã ba Bông bến đò Lèn nên đền cô được lập ở đó gần đền Mẫu Thác Hàn (chính là Mẫu Thoải) gọi tên là Đền Cô Bơ Bông thuộc xã Hà Sơn huyện Hà Trung tỉnh Thanh Hóa trước đây đường đi vào rất khó khăn nhưng hiện giờ đã được tu sửa nên giao thông đã dễ dàng hơn”.
2- Thần Tích Thứ 2:
Một huyền tích khác về Cô Bơ Bông Hàn Sơn như sau:
“Theo huyền sử vào khoảng những năm đầu đại Hồng Đức triều vua Lê Thánh Tông (1460- 1497), thái úy Lê Thọ Vực sau khi lập được nhiều công trạng được vua phong chức “Bình Trương Quân Quốc Trọng Sự” rồi đến chức “Sùng Quốc Công”, giao chấn giữ biên ải Ba Bông “Rừng thiêng nước độc”. Trong một trận giao tranh ác liệt kéo dài, không phân thắng bại mà tình thế rất nguy cấp. Đêm hôm ấy danh tướng đã mơ thấy một người con gái mặc xiêm y trắng trên mây giáng xuống ngã Ba Bông rẽ nước bước lên kiệu võng mà nói rằng: “Hãy lui quân về Nhị Sơn hạ thủy mà vây hãm lên núi Thạch Bàn mà cầu Mẫu thoải tất ứng linh”. Theo lời, danh tướng dẫn quân xuôi về Chí Thủy (Thác Hàn Sơn bây giờ) dâng lễ cầu Mẫu rồi bố trí quân binh mai phục. Ứng báo của Mẫu cho kế phá giặc là lấp đá chặn dòng lấy thủy triều dâng làm nghi binh nhử giặc vượt qua bãi đá ngầm khi nước thủy triều xuống thì tổng lực phản công, thuyền giặc rút chạy bị vấp vào bãi đá ngầm lật nhào chìm đắm rất nhiều quân mai phục đổ ra đánh úp quân giặc chết nhiều vô kể và thất bại thảm hại không còn dám quấy nhiễu nữa.
(Dấu tích bãi đá ở Thác Hàn vẫn còn cho đến ngày nay).
“Thác Hàn Sơn lừng lẫy chiến công nức tiếng muôn phương oanh liệt một thời.Người con gái trong kiệu võng về báo mộng cho tướng quân Lê Thọ Vực đêm hôm ấy chính là con gái Ngọc Hồng thượng đế (Công chúa Mai Hoa) mà nay gọi là Cô Ba hay Cô Bơ thoải phủ đền Ba Bông.Còn người báo mộng hiến kế để tướng quân Lê Thọ Vực phá giặc là “Đệ Tam Thủy Tiên Thánh Mẫu Bạch Ngọc Hồ Trung Xích Thủy Tinh Xích Lân Long Nữ” hay còn gọi là Mẫu Đệ Tam, Mẫu Thoải, Mẫu Hàn Sơn đều là một. Để đáp lại ân đức của thánh thần, tướng quân Lê Thọ Vực tâu vua, vua Lê cho lập đền thờ Cô Ba ở bờ bãi bồi Ba Bông hiện nay. Đền thờ Đệ Tam Thánh Mẫu ở non cao Thạch Bàn thác Hàn Chí Thủy (về sau mới di dời xuống bên sông để nhân dân thuận lợi việc thăm viếng). Nhớ ơn công đức của tướng quân Lê Thọ Vực, nhân dân địa phương đã lập đền thờ ngay phía dưới trước đền Mẫu, được tách rời bởi sân Đại Bái (Từ đó đến nay vẫn giữ nguyên sự sắp xếp đó).
3- Thần tích thứ ba:
Một thần tích khác về Cô Bơ Bông:
Theo cuốn “Lê Triều Thần Phả Ngoại Biên” được lưu giữ tại Thái Miếu họ Lê có ghi chép về thần tích cô Bơ Bông tóm tắt như sau:
Vào khoảng năm 1432, vua Lê Lợi có một đêm mộng thấy một nữ thủy thần báo mộng: “Ta là con gái vua Thủy tề đây. Nhà vua còn nhớ là nợ ta một lời hẹn ước hay không? Bây giờ nghiệp đế vương đã thành sao chưa thấy trả”. Vua Lê Lợi giật mình tỉnh dậy mới nhớ lại chuyện cũ. Ngày xưa, vào những năm đầu khởi nghĩa, Lê Lợi bị địch đuổi đến ngã ba sông Thác Hàn ở Hà Trung thì gặp cô gái xinh đẹp, đoan trang đang tỉa ngô được cô cứu thoát. Vua Lê Lợi để tỏ biết ơn cô, có nói với cô rằng: ” Ta có một cháu trai tuấn tú, khôi ngô, văn võ song toàn. Sau này kháng chiến thành công ta sẽ gả cháu ta cho cô.” Người mà Lê Lợi nhắc đến chính là tướng quân Lê Khôi, cháu trai của Lê Lợi (Tướng Lê Khôi chính là một trong các hiện thân của Quan Hoàng Mười được thờ tại đền Củi ngày nay). Cô gái ấy chính là hiện thân của Cô Bơ. Tương truyền rằng, sau thắng lợi, Vua Lê Lợi có quay lại tìm cô gái nhưng không thấy. Như vậy lời hứa gả cô cho tướng Lê Khôi đã không được thực hiện. Sau giấc mơ, biết cô gái tỉa ngô nơi xưa chính là con gái vua thủy tề, hiện thân lên cõi trần để giúp vua xây dựng nghiệp lớn, vua Lê Lợi đã phong cô là “Thượng Đằng Thần” và cho xây dựng đền Cô, để tưởng nhớ công lao của Cô.
SỰ TÍCH VỀ ĐỀN CÔ BƠ BÔNG
Vào khoảng năm 1939 – 1940, Đền Bơ Bông đã bị giặc Nhật phá đổ, đốt tượng. Lúc đó, cụ Nguyễn Trọng Khanh là thủ nhang của đền đã bí mật cứu gỡ được một số bài vị, bát hương, đỉnh thờ và pho tượng cô đem giấu đi. Sau đó ít ngày, Cụ đã xin giặc Nhật cho lập đền thờ Trần Hưng Đạo ở khu bãi bồi bên sông cách đền cũ chừng 200 m. Cụ nói tránh là lập đền thờ Trần Hưng Đạo chứ thực chất là lập dựng lại đền Cô. Nơi dựng đền cô lúc đó chỉ toàn lau lách. Dưới sự quyết tâm của Cụ và bà con làng xóm, một ngôi đền 3 gian bằng tre nứa lá đơn giản đã được xây dựng.
Sau đời cụ Nguyễn Trọng Khanh là cụ Nụ làm thủ nhang.Cụ Nụ có công rất lớn trong việc tôn tạo lại đền. Nghe nói quê cụ tận Khoái Châu, để có kinh phí xây dựng lại đền cụ đã về quê bán hết nhà cửa ruộng đất để xây dựng được ngôi đền gạch, lợp ngói 5 gian. Cụ mất vào khoảng năm 1994 – 1995.Cụ đã được nhân dân quanh vùng đưa rước rất lớn. Hiện ngôi mộ cụ được nhân dân, xây dựng tu bổ rất hoành tráng ngay tại nghĩ trang Hàn Sơn.
Năm 1996, ngôi đền được công nhận là di tích lịch sử cấp Quốc Gia.Như vậy ngôi đền được như ngày nay là công sức đóng góp sự hy sinh cao cả của hai cụ thủ nhang: Cụ Trọng và cụ Nụ.
Hiện nay, khu đất cũ của đền Cô mà đã bị giặc Nhật phá đã có người dân xây dựng 3 gian nhà ngói để ở. Nhưng nghe đâu, miếng đất nơi đền cũ linh thiêng không ở được. Người ở đó đã bỏ lại ngôi nhà chỉ để dành thắp hương cho cô và đi kiếm ăn nơi xa.
NGÀY TIỆC CÔ BƠ BÔNG
Ngày 12.6 âm lịch là ngày rước Cô lên đền Mẫu.Nhưng ngày mất của Cô tương truyền là ngày 8/2.Nhiều nơi vẫn làm ngày tiệc Cô vào 8/2.Tuy vậy để kỷ niệm ngày rước Cô lên đền Mẫu được coi là chính tiệc của Cô Bơ Bông.
